غار کتل خور در استان زنجان و در 155 کیلومتری جنوب آن و 173 کیلومتری شمال همدان و 70 کیلومتری شرق بیجار و پنج کیلومتری (روستا – شهر) گرماب قرار گرفته است.

در گویش فارسی کتل بمعنی کوه کم ارتفاع و خور کوتاه شده خورشید است، پس "کتل خور" یعنی کوه خورشید و نام غار بر گرفته شده از نام این کوه است که درون آن زایش یافته است. این نام با معنا با توجه به وجود چند گور نزدیک دهانه و یافت شدن تعدادی سفال شکسته در درون غار، چند احتمال را در مورد گذشته غار پیش می آورد. یکی آنکه با توجه به یافت شدن جمجمه پلنگی درون یکی از گودالهای غار و نبود هر گونه استخوان دیگری از پلنگ شاید غار مکان مورد احترامی بوده و همانند غار بابا جابر در آن مراسم آئینی انجام می شده است. احتمال دیگر اینستکه درون غار ماده مومیایی که معالج شکستگی استخوان و امراض دیگر بوده و مالکیت آن در اختیار شاهان قرار داشته یافت می شده زیرا نام دیگر کوه که سقزلو (دارنده سقز) است مؤید وجود ماده ای قابل تغییر و انعطاف مانند موم است که مومیایی به آن شباهت دارد و نزدیک منطقه قرارگیری غار و کوه چنگ الماس یافت می شود. بهر حال غار از گذشته های دور شناخته شده بوده و نام پر معنا و پر رمز خورشید بر آن بر فزون ارزشی آن دلالت دارد.
تاریخچه کوتاهی از غار : غار در سال 1330 توسط زنده یاد آقای اسدالله جمالی از پایه گذاران و پیشکسوتان ورزش کوهنوردی زنجان مورد شناسایی قرار می گیرد. سپس در سال 1331 کوهنوردان باشگاه نیرو و راستی به راهنمایی آقای اسدالله جمالی غار را مورد بازدید فنی قرار می دهند. وجود دهلیز سقف کوتاه چهار صد متری ورودی غار که باید نشسته از آن عبور کرد همیشه مانعی سر راه ورود به غار بوده و همین مشکل ورود سبب سالم ماندن غارسنگها از تاراج بازدید کنندگان بوده است. از سال 1365 به بعد غار توسط گروههای کوهنورد از همدان مورد بازدید مکرر قرار می گیرد و در این بازدیدها از کله پلنگ و اسکلت دو گوسفند و بقیه جاذبه های غار عکسبرداری می شود. و از همه برتر نقشه درون توسط یکی از گروههای بازدیدکننده غار ترسیم می شود سپس در سالهای بعد تصمیم به توریستی کردن غار گرفته می شود و با گشاد کردن دهلیز چهار صد متری ورودی به ابعاد (4×3) متر و اقدامات دیگر غار را به شکل امروزیش در می آورند.

غار کتل خور از یک ورودی دهلیز مانند به درازای چهار صد متر و تعدادی دالان اصلی دنبال هم که در بعضی از بخشها دالانها وسعت یافته و به تالارهای وسیعی تبدیل می شوند، تشکیل شده است. این استخوانبندی ادامه یافته تا غار در مسیر اصلی به پایان می رسد. دالان و تالارهای دیگری از این مسیر جدا می شوند که همگی در حاشیه قرار داشته و راه به جای دیگری ندارند. غار شامل سه طبقه است که از راه دهلیزهای چاه مانند به یکدیگر ارتباط می یابند. طبقه دوم شامل دو بخش جدا از هم است که هر یک از راهی به طبقه اول وصل می شوند. بخش غربی طبقه دوم از طریق یک دهلیز به طبقه سوم متصل می شود عمیق ترین بخش غار در انتهای طبقه سوم قرار داشته و فاصله عمودی آن تا دهانه ورودی پنجاه متر است.
کتل خور از پیچیده ترین غارهای ایران از دیدگاه زایش و غار سنگ بوده و از بیشتر غارهای ایران در خود نشانی دارد آنجا که با چکیده غول پیکر شیری رنگ (الهه نگهبان) روبرو می شویم نشان از چکیده آدمک در غار کرفتو می بینیم. جای دیگر که با بلورهای زایش یافته درون دخمه ها بر می خوریم نشان از چاه غار بگلیجه پدیدار است و در تالار ستونها مانند اینستکه در غار کهک هستی و با مشاهده آبشار سنگهای رنگارنگ خود را داخل غار علی سرد تصور می کنی.
غار در منطقه ای آهکی به وسعت (1500×2000) متر با گسلها و ترکهای متقاطع یکدیگر و در ارتفاع 1700 متر از سطح دریا پدیده آمده است دو عملکرد در زایش غار نقش داشته اند یکی آبهای فرو رو و اسیدی حاصل از بارندگی و دیگر نفوذ آب چشمه ای ماگمائی از اعماق زمین به همراه گازها وبخارهای حاصل از فعالیتهای گسل درونی که با نیروی محرکه خود آبهای فرو رو منطقه را به بالا فرستاده است فعالیت این چشمه همراه افزایش و کاهش فراوان در طول زمان بوده است . چشمه پس از ایجاد استخوان بندی غار حرکتی بسیار آهسته اما سراسری در تمام پهنه غار آغاز می کند که نمود عینی آن موارد زیر است . قارچها و ستون تقریبا چهار گوش تالار عروسی و اسکلت بیضی شکل کیک سقفی که مواد رسی و غیر قابل انحلال و باقیمانده فعالیت های اولیه فضاسازی غار بوده اند در این زمان در اثر عبور بسیار آهسته آب محتوی بیکربنات کلسیم با غلظت اشباعی از اطراف آنها و قانون جاذبه ملکولی مقداری از کربنات کلسیم در حین گذر بوسیله آنها جذب شده و چتر زیبای قارچها پدید می آید و ستون دارای سر ستون می شود و اما پایه قارچها بدون پوشش میماند زیرا در حرکت افقی در محیطهای بسته، حرکت آب در سطح انجام می شود نه در عمق. فرآیند گردش آب حاوی بیکربنات کلسیم و تماس با دیوارهای غار سبب زایش لبه های قرنیز مانند و پوشش لایه شیری رنگ در دو سطح آنها می شود. این عملکرد به شکل افقی و هم سطح در سراسر غار قابل مشاهده است. وجود سقف کاملا افقی و شیری رنگ در بخشی از غار که در تالار نیم طاق کریستالها مشاهده می شود و وسعتی حدود سیصد متر مربع دارد. عملکرد ابتدائی فضا سازی غار در اثر حرکت آب و سپس ایجاد پوشش کربناته شیری رنگ را در بخش بالائی غار به نمایش می گذارد. احتمالا بنا به علل درون زمینی نیروی محرکه آب چشمه ماگمائی تقلیل یافته و دریائی از آب با غلظت اشباعی از بیکربنات کلسیم و سایر املاح درون اسکلت ساخته شده غار حالت سکون نسبی یافته و حرکت دیگری که زایش کریستالها در دخمه ها و برخی دهلیزها و کف بوده آغاز می شود. (به خاطر داشته باشیم برای زایش یک تکه کوچک الماس تحت شرایط لازم یک میلیون سال لازم است.) در حین انجام فرآیند بلور سازی ورود آب از طریق چشمه ماگمائی به درون غار به تدریج فروکش کرده و با خروج آب موجود در غار از مسیر چشمه غار ساز و در نتیجه تخلیه آن از آب فرآیند غار سنگ سازی در فضاهائی که قبلا بعلت وجود آب ممکن نبوده آغاز میگردد در پایان با کاهش آبدهی چشمه ماگمائی ، آب موجود در غار از مسیر چشمه غار ساز تهی گردیده و غار به شکل امروزیش در می آید. ضمن آنکه عملکرد آبهای فرورو در غار تا امروز ادامه داشته و چشمه ماگمائی نیز به کل از حرکت باز نایستاده است. ورودی چشمه ماگمایی احتمالا در اعماق غار است اما چشمه غار ساز که همان سراب قرار گرفته در مسیر غار است و آب آن از طریق چشمه ماگمائی و آبهای فرورو بالاتر از سطح ایستابی آن تامین می شود فعال میباشد.

سراسر غار مملو از ویژگی و پدیده های خاص است اما در بین آنها کیک سقفی و قارچها منحصر بفرد میباشند.
دیگر نیمکره هائی هستند در کف غار که همانند پاتیل نبات سازی میباشند. داخل این پاتیلها مملو از بلورهای زیبا بوده که اکنون تهی شده آنها باقی مانده است و با جستجوی بیشتر درون دهلیزها می توان نظیر آنها را یافت و از همه جالبتر گودالهای آب است که پیش آمدگی لبه ها و رنگهای گوناگون لایه های آنها تغییرات سطح ایستابی را در مقاطع مختلفی از زمان نشان میدهد .
توصیه: غار محلی بی نظیر و جهانی بوده و سرمایه ای ملی و مانا است که باید برای استفاده نسلهای چند هزار سال آینده باقی بماند. هر نوع حفاری در محیط غار حداقل به شعاع ده کیلومتر و برای استحصال آب از درون زمین در منطقه باید ممنوع شود و هر نوع انتقال آب به ناحیه باید سطح ایستابیش پائین تر از سطح ایستابی سراب پائین غار باشد تا از نفوذ آب به درون غار جلوگیری شود. غار یک مجموعه زنده و مرتبط بهم است که هر آسیبی به یکی از بخشهای آن اثرش در تمام مجموعه منعکس خواهد شد.